نسل یوزپلنگ آسیایی در تنها زیستگاهش ایران در حال انفراض است خبر جدیدی نیست اما این خبر در ایران به جز تعدادی علاقمند به محیط زیست واکنشی را در مردم برنیانگیخته است.واژه یوزپلنگ یکی از واژه های اصیل ایرانی است که از ترکیب دو کله یوز و پلنگ حاصل شده است. یوز بُن مضارع مصدر یوزیدن به معنای " جَستن، جهیدن و طلب کردن" بوده و از این رو یوزپلنگ، به معنای پلنگی است که به دنبال شکار خود گشته و آن را با جستن و دنبال کردن می گیرد.درگذشته این جانور را پلنگ شکاری می‌نامیدند که به سبب شباهت زیاد آن به پلنگ و روش شکار منحصر به فرد آن بوده است. ایرانیان باستان این جانور را بیشتر با نام "یوز" می شناخته‌اند و کمتر کلمه "یوزپلنگ" را برای آن بکار می‌بردند. همچنین به این جانور به خصوص در زمان تولگی "هَوْبَر" هم گفته می‌شده است.برای این جانور زییا در زبانهای مختلف نامهای گوناگونی به کار رفته است. در زبان عربی یوز را "فهد" می‌نامند درحالیکه در افغانستان به آن "تازی پرنگ" (فارسی دری) و "تازی پلنگ" (پشتو) گفته می‌شود.در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن "یوز" گفته می‌شود. در گویش سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام "دوما" را برای این جانور بکار می‌برند. یوزپلنگ در زبان انگلیسی "چیتا Cheetah" گفته می‌شود که ریشه سانسکریتی داشته و از هندوستان بدست آمده است. امروزه در سرتاسر دنیا این جانور را با نام انگلیسی آن‌می شناسند. در جهان دو گونه یوزپلنگ وجود دارد که یکی گونه آسیایی و دیگری گونه افریقایی است. گونه افریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و فقط محدود به جنوب این قاره شده است که البته با برنامه‌های مناسب حفاظتی در حال حاضر از نظر جمعیتی در وضعیت مناسبی است.اما یوز آسیایی که زمانی گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از 20 سال پیش جز در ایران منقرض شده است.مثلا این گونه در عراق از 1929 کویت 1942 هند 1947 قزاقستان 1970 پاکستان 1972 ترکمنستان 1973 عربستان 1973 و عمان 1977 منقرض شده است .در حال حاضر یوپلنگ آسیایی فقط به کشور ایران که 40 سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این حیوان آغاز و از 20 سال پیش تشدید کرد محدود می‌شود به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.
مشخصات یوزپلنگ آسیایی :
مشخصات ظاهری:
یوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار می‌آ‌ید و به دلیل داشتن دست و پاهای بلند بدنی باریک و کشیده و سینه‌های فراخ تا حدودی شبیه سگ تازی است ولی برخلاف سگ سانان سر کوچک و گردن و پوزه‌های کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد.
به طور کلی می‌توان آن را به سگی با کله گربه تشبیه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. بسیاری از مردم یوز را با پلنگ اشتباه می‌گیرند اما تفاوت بارز این دو حیوان در شکل خال‌هایشان است در یوز خال‌ها توپر و گرد است در حالی که‌خال‌های پلنگ درشت و توخالی و گل مانند است. وجود نوار سیاه رنگی که از گوشه داخلی چشم‌های یوز به موازات بینی تا گوشه لبها امتداد یافته و به خط اشک معروف است نیز از مشخصات بارز یوز است. چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن یوزپلنگ بالغ از 112 تا 137 سانتی متر طول دم 64 تا 86 سانتی متر و بلندی شانه‌هایش 71 تا 84 سانتی متر است و وزن حیوان به 34 تا 54 کیلوگرم می‌رسد. جنس نر یوز اندکی بزرگتر از جنس ماده است.
ویژگی رفتاری:
برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیز‌روترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر بر ساعت بدوند.
یوزپلنگ نظم اجتماعی منحصر به فردی دارد. در ایران مطالعاتی درباره یوزپلنگ صورت نگرفته است؛ اما مطالعات انجام شده در افریقا نشان مییدهد که یوزپلنگ ماده به استثنای زمان مراقبت از توله‌ها به تنهایی زندگی می‌کند و یوزپلنگ نر در مراقبت از بچه‌ها نقشی بر عهده ندارد.
توله‌هابه مدت 18 ماه در کنار مادرشان می‌مانند و طی این دوره که اهمیت بالایی در زندگی توله‌ها دارد چگونگی شکار و گزیر از گزند شکارچیان دیگر مانند پلنگ کفتار و گرگ را می‌آموزند در 18 ماهگی توله‌ها از مادر جدا می‌شوند از این پس ممکن است توله‌ها با هم شیران خود حتی تا 6 ماه دیگر به سر برند در دو سالگی هم شیران ماده بقیه را ترک می‌کنند و نرهای جوان با هم می‌مانند در واقع نرها به تنهایی یا همراه برادران خونی خود زندگی می‌کنند اما ماده‌ها به جز زمان بچه‌داری تنها زندگی می‌کنند.برخی از این گروه‌ها برای خود حوزه‌ای تعیین می‌کنند تا یوزپلنگ ماده را برای جفت‌گیری جلب کنند این حوزه‌ها اغلب در جاهایی است که در آن طعمه و آب کافی وجود داشته باشد در فصل جفت‌گیری هر نر برای خود قلمروی را انتخاب می‌کند. در این فصل نزاع‌های خشنی میان نرهای گروه در دفاع از حد و مرز قلمروشان صورت میگیرد.یوزپلنگ‌ها معمولا صبح زود یا غروب به شکار می‌روند پس از انتخاب طعمه که معمولا حیوانات ضعیف‌تر هستند؛ به صورت غیر محسوس به آنها نزدیک شده و پس از رسیدن به فاصله حدود 10 تا 30 متر حمله انفجاری خود را شروع می‌کنند پس از به زمین انداختن طعمه گلوی او را با دندانهایش فشارمی‌دهد تا خفه شود. تعقیب طعمه معمولا 20 ثانیه و به ندرت بیش از یک دقیقه به طول می‌انجامد و در این زمان بیش از 500 متر شکارش را دنبال نمی‌کند. قریب به نیمی از تعقیبها موفقیت امیزند گاهی اوقات شکارچیان دیگر نظیر گرگ طعمه او را از چنگش بیرون می‌آ‌ورند. یوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان کردن طعمه‌اش از دسترس سایر گوشتخواران نیست به همین دلیل بعد از خوردن یک وعده غذا در بیشتر اوقات باقیمانده را از دست می‌دهد.
تولید مثل:
بلوغی جنسی در حدود 20 ماهگی رخ می‌دهد. زمان بارداری 95 روز و تعداد توله‌ها 1 تا 6 و معمولا 4 تا 5 عدد است. توله‌ها در هنگام تولد حدود 300 گرم وزن و 30 سانتی متر طول دارند. رنگ آنها خاکستری تیره است و موهای بلندی بر پشتشان دارند.این موها باعث استتار توله‌ها در میان بوته‌زارهای خشک و پنهان نگاهداشتن آنها از دید شکارچیان دیگر است . بچه‌ها به دلیل جمع شدن ناخنها تا شش ماهگی قادرند از درخت بالا بروند.
تغذیه:
یوزپلنگ در ایران عمدتا از جبیر، آهو، قوچ ، میش، کل و بز و خرگوش وحشی تغذیه می‌کند.
زیستگاه‌های یوزپلنگ و آمار آن در ایران:
یوزپلنگ در دشتهای باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی و نیمه کویری و زیستگاه‌های باز دیگری که طعمه در آن وجود داشته باشد دیده می‌شود. زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و اصفهان را در بر میگیرد. اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است.
سابق بر این بین سالهای 46 تا 57 گزارش‌هایی از تهران به خصوص پارک ملی کویر مرکزی سمنان توران خوش ییلاق و مناطق اطراف خراسان ،منطقه میاندشت و اطراف طبس یزد، منطقه کالمند، مناطق اطراف بافق مهریز، تفت و شهر یزد، اصفهان، منطقه موته و کلاه قاضی فارس، پناهگاه حیات وحش بهرام گور کرمان، منطقه خبر و روچون مازندان ،پارک ملی گلستان، هرمزگان اطراف حاجی آباد و گزارشهای غیر مکتوبی از سیستان اطراف هامون صابری و بلوچستان، بمپور و حتی نفت شهر در استان کرمانشاه مبنی بر مشاهده یوز وجود داشته است.اما این روزها در 5 منطقه مرکزی کشور که احتمالا 80 درصد یوزهای آسیایی را در خود دارد مشاهده این گونه گزارش شده است.
1- پارک ملی کویر مرکزی - افریقای کوچک واقع در استان سمنان- جمعیت براورد شده یوزپلنگ 4 تا 6 قلاده
2- پارک ملی پناهگاه حیات وحش و ذخیرگاه زیست کره خارتوان واقع در استان سمنان جمعیت براورده شده 10 تا 14 قلاده
3- پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس واقع در شمال شرق استان یزد .برآورد جمعیت یوزپلنگ 12 تا 15 قلاده.
4- منطقه حفاظت شده بافق واقع در استان یزد. جمعیت برآورد شده 4 تا 6 قلاده
5- منظقه شکار ممنوع دره انجیر واقع در استان یزد . جمعیت برآورده شده 3 تا 5 قلاده.
با این حساب با اینکه آمار یوز آسیایی را در ایران گاهی بین 50 تا 60 قلاه و در کل کمتر از 100 قلاده عنوان کرده‌اند.
سام خسروی فرد درهمشهری آنلاین مشاور پروژه بینالمللی حفاظت از یوز آسیایی ترجیح می‌دهد که این اعداد را حدس کارشناسی بنامد تا آمار چرا که معتقد است یوزپلنگ حیوانی به شدت مخفی کار و فراری از انسان است ، به راحتی خود را در طبیعت استتار می‌کند و گستره زیستگاهش بسیار وسیع است. همه این عوامل دست به دست هم می‌دهند تا آمارگیری از این گونه کاری بسیار مشکل شود.مهندس هوشنگ ضیائی مدیر این پروژه نیز بهترین روش آمارگیری از یوز در ایران را استفاده از دوربین تله‌ای عنوان می‌کند وی می‌گوید: ابتدا گذرگاه‌های یوز را از روی ردپای حیوان مشخص کرده سپس دوربینهای تله‌ای را در انجا کار می‌گذاریم . خالهای روی بدن یوز مانند اثر انگشت انسان منحصر به فرد است؛ بنابراین از روی عکسها تعداد یوزها را درآن فاصله مشخص کرده و با انجام کارهای آماری جمعیت یوز آن ناحیه را تخمین می‌زنیم."
مخاطراتی که یوز آسیایی را تهدید می‌کند:
متخصصان محیط زیست بر این باروند که ریشه نگرانیها از انقراض این گونه نادر در جهان به عدم آگاهی مردم درباره این جانور برمی‌گردد. برخی تصور می‌کنند که یوزپلنگ همان پلنگ است و برای حفظ جان خود و دامهایشان به راحتی دست به نابودی این حیوان می‌زنند؛ در حالی که یوز برای انسان و دام اهلی خطری ندارد و به آنها حمله نمی‌کند به طور کلی عواملی که بقای یوزپلنگ آسیایی را در ایران تهدید می‌کند می‌توان به دو دسته تهدیدهای زیستگاهی و تهدیدهای غیر زیستگاهی تقسیم کرد.
الف: تهدید زیستگاهی تخریب و بهم ریختگی زیستگاه و ناامن شدن پناهگاه‌های حیات وحش ریشه در عوامل گوناگونی دارد.توسعه کشاورزی و صنایع اسکان انسانها معدن کاوی و سایر طرحهای زیربنایی در اکثر زیستگاه‌های طبیعی کشور تغییراتی را بوجود آورده است.
افزایش تعداد دام بدون توجه به ظرفیت محیط و فصل مناسب در تخریب گیاهان نقش موثری داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سم داران وحشی که مهترین طعمه یوزپلنگ هستند منتهی شده است.
تقریبا تمامی مردم روستایی ساکن در زیستگاه یوزپلنگ آسیایی بز، گوسفند و شتر پرورش
می‌دهند این مسئله مدت زیادی که به مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است.
سام خسروی فرد مشاور پروژه حفاظت از یوز آسیایی در ایران می‌گوید: " ورود دام به زیستگاه یوز از تهدیدات اصلی زندگی یوزپلنگ است علاوه بر این که سگ گله ممکن است به یوز حمله کند چوپانان هم به محض رویارویی با این حیوان با تصور احتمال حمله یوز به دامها حیوان را با تیر یا سنگ می‌زنند.
از سوی دیگر با توجه به اینکه وجود آب در زیستگاه اصلی یوز یک موهبت محسوب می‌شود دام و به خصوص شتر وقتی سر آبشخور یا چشمه می‌آ‌یند آن را اشغال می‌کنند و دیگر نه یوز و نه طعمه‌هایش به آنجا نمی‌روند در نتیجه طعمه‌های یوز یا مهاجرت می‌کنند یا می‌میرند و به دنبال‌آن زندگی یوز هم تحت تاثیر قرار میگیرد."
از طرف دیگر فرایند تبدیل زمین به بیابان بیابان زایی بسیاری از مناطقی را که یوزپلنگ درآن زندگی می‌کند از بین برده و مناطق وسیعی را به محیطی تخریب شده که دارای ارزش اقتصادی یا حیات وحشی اندکی هستند، تبدیل کرده است.
ب: تهدیدهای غیر زیستگاهی
شکار مستقیم وحوش در ایران با وفور فزاینده سلاح گرم و استفاده از خودرو برای شکار افزایش یافت اکثر شکارچیان غیر قانونی از اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم شناختی آگاه نیستند و شکار غیر قانونی در نظر آنها جرمی ناچیز به حساب می‌آ‌ید.
علاوه بر شکار غیرقانونی سالانه حدود یک میلیون مجوز شکار با سهمیه 300 گلوله به طور رسمی صادر می‌شود. باید به تمامی این تهدیدها بهره برداری تجاری از گونههای خاص را نیز افزود که به صورت بیرویه ادامه دارد. گونه‌هایی چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابی و تمساح از جمله گونههای در خطرانقراض‌اند.
با توجه به تعداد اندک یوزپلنگ باقیمانده در مناطق و به خاطر این که نسبت ماده به نر این گونه هنوز روشن نیست با شکار هر یک گربه‌سان لطمه سنگینی به نظام ژنتیکی این گونه در حال انقراض وارد می‌شود.
متاسفانه نظارت بر شکار غیر قانونی دشوار است به عنوان مثال زیستگاه یوز غنی از کانی‌های مهم صنعتی و تجاری است که توسط وزارت صنایع و معادن بهره‌برداری می‌شود. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی محسوب نمی‌شود اما جاده سازی مناطق مذکور را برای همگان از جمله شکارچیان غیر قانونی قابل دسترس می‌کند.
به این تهدیدات بیافزایید تهدیدی از سوی سایر حیوانات شکارچی مانند پلنگ، کفتار و گرگ و همچنین سگهای گله را که متوجه جان یوزپلنگ است به عنوان نمونه از دو یوزپلنگ شناسایی شده توسط تیم حفاظت از یوز آسیایی در ایران که گردنبند ردیاب روی آنها نصب شده بود چندی پیش یکی از آنها به علت کمبود شکار در قلمرو خود به ارتفاعات بالاتر که قلمرو پلنگ محسوب می‌شود رفته بود که توسط یک پلنگ مورد حمله واقع شده و از دست رفت.
تلاش‌ها و طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ایران
طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیایی پروژه‌ای است که با مشارکت سازمانهای ملی و بینالمللی از شهریور 1380 به اجرا در آمده است هدف از این طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و به دنبال‌آن مجموعه حیات وحش کمیاب و در معرض انقراض و حفظ زیستگاه طبیعی آنها در ایران است. از طرفی مهندس فرهادینیا مدیر عامل انجمن یوزپلنگ ایرانی معتقد است: تلاشهای موثری اخیرا برای حفظ این جانور ارزشمند شروع شده که نتایج قابل توجه و چشمگیری نیز به دنبال داشته است و امروز می‌توان به یقین اظهار نمود که جمعیت یوزپلنگ ایران در مقایسه با چند سال گذشته افزایش‌یافته است در حال حاضر تمامی علاقمندان به یوزپلنگ ایران برآن شده‌اند روز نهم شهریور را که روز نجات ماریتاست به عنوان روز ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در نظر بگیرند و یوزپلنگ ایران را به همه مردم جهان به عنوان سمبل و میراث طبیعی ایرانیان معرفی کنند. [سرنوشت یوز آسیایی در دستایرانیان در اهمیت حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی همین بس که چند سال است که هند چشم طمع به یوزهای ایران دوخته حتی حاضر شده که 17 جفت از گونههای جانوری موجود در هندوستان را به ایران بدهد و در قبال آن یک جفت یوز بگیرد تا با استفاده از فناوریهای جدید علم ژنتیک اقدام به تکثیرشان کند.
راهکارهای رسانه‌‌ای
1-با توجه به این که حفاظت از گونههای مختلف و به ویژه در حال انقراض حیات وحش از قبیل یوزپلنگ آسیایی یک امر ملی و نیازمند مشارکت و همکاری همگانی است. لذا رسانه ملی با توجه به گستره وسیع مخاطبان می‌‌تواند نقش مهمی را در آگاهی بخشی به مردم درباره اهمیت حفظ این گونه نادر و ارزشمند ایفا کند.
2- تهیه گزارش های خبری و گزارشهای ویژه از فعالیت‌های انجام شده و در حال انجام برای حفظ یوزپلنگ آسیایی توسط دستگاهها متخصصان امر و همچنین گروه های دانشجویی فعال در امر حفاظت از محیط زیست علاوه بر ایجاد پشتگرمی برای این افراد باعث جلب حمایت‌‌های دولتی و مردمی در زمینه این مهم خواهد شد.
3- شناساندن گونههای منحصر به فرد جانوری ایران به افکار عمومی داخل و خارج باعث رونق بوم گردی اکوتوریسم ایران شده و دقت بیشتر مسولان امر در حراست از محیط زیست پرجاذبه ایران را به دنبال خواهد داشت.
4- آموزش روش‌های درست و قانونی بهره برداری از محیط زیست و گردشگری یکی از نیازهای کشور در حال پیشرفت و توسعه‌ای مانند ایران است.
تبادل لینک هوشمند 
نویسنده : امیررضا
تاریخ : سه شنبه 7 آبان 1398
ی یوزپلنگ ها می گذرد